آبنوس

درختی است که در هند و ماداگاسکار می روید. چوب آن، سیاه و سنگین و گرانبهاست و اگر بر آتش نهند، همچون عود بوی خوش می پراکند.

هوا شد ز بس دود عود آبنوس

زمین چون لب دلبران جای بوس. اسدی توسی

آن درخت شبیه به عناب است و ثمر آن مانند انگور زرد و باحلاوت و برگش چون برگ صنوبر و عریض تر از آن است و خزان نمی کند. 

جعد پرده پرده در هم همچو چتر آبنوس

زلف حلقه حلقه، برهم، همچو مشک اندوده نای. منوچهری

آلاله

آلاله یا لاله یا شقایق، گل‌هایی درشت و به رنگ سرخ آتشین دارد که اغلب لکه سیاهی در ته جام آن دیده می‌شود. 

آلاله به داغدار بودن از دوری یار معروف است: 

کافرم گر منی آلاله کارم

کافرم گر منی آبش بدارم

کافرم گر منی نامش برم نام

دو صد داغ دل از آلاله دارم. باباطاهر

ارغوان

ارغوان یکی از گیاهان بومی ایران است که به صورت خودرو می روید. برگ‌های ارغوان به شکل قلب، بدون کرک و دارای کناره‌های صاف است.

درخت ارغوان بشکفت و من چون ارغوان گشتم

اگر زین پیش تن بودم کنون پاکیزه جان گشتم . فرخی سیستانی

بنفشه

نام گلی است که گلش کبود و خوشبو است. گلهایش نامنظم و دارای 5 گلبرگ است. رنگ گلهایش معمولاً بنفش است و گاهی سفید. این گیاه در ایران به فراوانی و به عنوان گل زینتی در باغچه ها کاشته می شود.

عروس بهاری کنون از بنفشه
گشن جعد و از لاله رخسار دارد. ناصرخسرو

فرد دل سوخته و کسی را که دل از غم تیره دارد، به بنفشه تشبیه می کنند. ساقه نرم و خمیده گل بنفشه به افتادگی و غم داشتن تعبیر شده است:

از بس که غم خورم ز سپهر بنفشه رنگ
خاقانی بنفشه دلم خواند روزگار. خاقانی

بید

درختی بی میوه است با شاخه های راست و بلند، برگ های دراز و ساده، چوب کم دوام، و برگ و پوست آن تلخ مزه که در جاهای معتدل و مرطوب و بیشتر در کنار نهرها می روید.

هردرختی ثمری دارد و هرکس هنری
من بیچاره نومید تهیدست چو بید.سعدی

این درخت دارای شاخه هایی به رنگ قهوه ای روشن است. برگ های آن تا حدودی کشیده بود و شاخه هایش به سمت پایین حالت افتادگی دارد. این افتادگی و زیبایی درخت، آن را به بید مجنون معروف ساخته است.

ابا شاه بودی به بیم و امید
که لرزان بر او بد چو از باد بید.فردوسی

بیدمشک

این گیاه به صورت درختچه در جنگل ها وجود دارد. آن را به صورت تک درخت یا ردیفی در حاشیه باغ ها می کارند و دارای ارزش دارویی است. 

بهاران که باد آورد بید مشک
بریزد درخت جوان برگ خشک.سعدی

چنار

نوعی درخت بی بار ولی  پر شاخ و برگ و تنومند و بسیار عمر است که در بعضی مناطق معتدل و سردسیر ایران، کاشتن آن از قدیم معمول بوده و هم اکنون در بسیاری از شهرها و ییلاقات ایران اقسام کهنسال و چند صد ساله این درخت موجود و معروفند.

برافراخت آن بازوی چون چنار
بدان تا زند بر سر نامدار. فردوسی

شعرا برگ آن را  به کف دست گشاده تشبیه کرده اند: 

چنار پنجه گشاده ست و نی میان بسته
دعای دولت دستور صدر دنیی را. انوری

 

رعنا

یکی از گیاهان گلدار دائمی است که بین ۳۰ تا ۵۰ سانتی متر رشد می‌کند. گلبرگ های این گیاه زرد و قرمز یا قهوه‌ای رنگ بوده و گل‌هایش به دو نوع پُر پَر و کم پَر و همچنین تک‌رنگ یا دورنگ تقسیم می‌شود:

تا غنچه خندانت دولت به که خواهد داد
ای شاخ گل رعنا از بهر که می رویی. حافظ

گل رعنا از آن جهت که از برون زرد و از درون سرخ است، به دورنگی و دورویی معروف است:

چون هوسناکان دورویی نیست کار عاشقان

در بهارستان یکرنگی گل رعنا مجو. صائب

زعفران

گیاهی است پایا از تیره زنبقی ها دارای برگهای دراز و گلهای بنفش یا سرخ خوش بو که تارهای نازک زرد رنگ در میان آن قرار دارد.

پرچم معطر و خشک شده و قرمزرنگ گل این گیاه، برای معطر و رنگ کردن غذاها به کار می رود.

در شمار عطرها نیز بوده است:

بفرمود تا آتش افروختند
همه عنبر و زعفران سوختند.فردوسی

مصرف دارویی نیز دارد و شادی افزاست.:

گر کسی را زعفران شادی فزاید گو فزای
چون تو با غم خو گرفتی زعفران کس مخور.خاقانی

ساج

 درخت ساج از درختان بومی کشورهای هند، اندونزی و برمه است. چوب آن از نوع چوب‌سخت بوده و از آن برای قاب‌بندی و روکش بدنه قایق، میز و صندلی و اثاث خارج از منزل و همچنین کشتی های چوبی استفاده می‌شود. علت استفاده از این چوب، روغنی بودن، فشردگی و سخت بودن آن است که در مقابل پوسیدگی و کرم خوردگی در شرایط آب و هوایی سخت بسیار مقاوم است.

ز سر تا به پایش به کردار عاج

به رخ چون بهشت و به بالا چو ساج. فردوسی

سپیدار

درختی است معروف که بواسطه سپیدی چوبش آن را سپیددار گویند و سپیدار مخفف آن است. سپیدار، درختی راست و بلند که پوست و چوب آن سفید است و در اغلب نقاط ایران می روید و بلندیش تا ۲۰ متر می رسد. چون تنه اش راست و صاف و بلند است در کارهای نجاری و ساختن سقف خانه ها و تیر و ستون چوبی به کار می رود.

همه دیدار و هیچ فایده نه
راست چون سایه سپیدارند.ناصرخسرو

سرخ

گل سرخ یا گل محمدی یا گل رز، عروس چمن است. در بهار بر درختچه پر خاری می روید و چند صباحی زنده است. تعداد گیاهان این جنس بسیار زیاد است، اما شایع ترین نوعی که بیش تر در باغ ها رشد می کند رزهای بوته ای و پیوندی اند:

تو کنون آن گل سرخی و من آن دهقانم
که ز بدعهدی گل رنج مرا کردی خار. قاآنی

سرو

درختی است از راسته بازدانگان از تیره مخروطیان که دارای برگهای سورنی و دایمی است. چوب سرو سفید و در برخی گونه ها زرد دنگ یا کمی مایل به قرمز است و بوی مطبوعی دارد و بسیار محکم و گرانبهاست . میوه های آن شبیه میوه کاج ولی به مراتب کوچکتر از آن و به اندازه یک فندق میباشد که مخروطی شکل و دارای بویی تند و مطبوعی است.

بگویشان که جهان سرو من چو چنبر کرد
به مکر خویش خود این است کار کیهان را.ناصرخسرو

درخت سرو سه قسم است : سرو ناز که شاخهایش متمایل است ، سرو آزاد که شاخهایش راست رسته باشد و سرو سهی که دو شاخش راست رسته باشد:

سرو شو از بند خود آزاد باش
شمع شو از خوردن خود شاد باش.نظامی

سنبل

سنبل یک نوع گیاه زینتی و دارای گلهای بنفش خوشه ای است و چون زود گل می دهد و گلش زیبا و خوشرنگ و خوش بو است، مورد توجه است. 

بوید بسحرگاهان از شوق بناگاهان
چون نکهت دلخواهان بوی سمن و سنبل. منوچهری

زلف را به سنبل تشبیه کرده اند:

بدو گفت کای سنبلت پیچ پیچ
ز یغما چه آورده ای ؟ گفت هیچ. سعدی

سندروس

صمغ درخت سندروس است و به رنگ زعفران که در طب کاربرد دارد. 

چه مرجان شدش پیکر آبنوس

که ازبیم رخ گشت چون سندروس. عثمان مختاری

سوسن

گیاهی پیازدار از خانوادۀ زنبق، با برگ های باریک و دراز و گل های زیبا و خوشبو به رنگ زرد، کبود یا سفید که در انواع مختلف وجود دارد. اصل این گیاه از اروپا و ژاپن و آمریکای شمالی و هیمالیاست .گل سوسن در ادبیات به زبان آوری معروف است که به جهت شباهت گلبرگ های دراز آن به زبان است. سوسن را ده زبان، اما خاموش و رازدار می دانند: 

بسان سوسن اگر ده زبان شود حافظ

چو غنچه پیش تواش مهر بر دهان باشد. حافظ

شقایق

گل شقایق یا لاله، گیاهی است با برگ های بریده و گل های سرخ که در انتهای گلبرگ های آن لکه سیاهی وجود دارد.

شقایق های عشق انگیز پیشاپیش طاووسان

به سان قطره های قیر باریده بر اخگرها. منوچهری

در ادبیات فارسی، قلب سیاه رنگ شقایق، به «داغ» تشبیه شده که از هجران و دوری یار به وجود آمده است:

 همه شب بر سر کوی صنمی گل رخ سار

با دل سوخته در خون چو شقایق باشد. نزاری

گل بوستان رویت چو شقایق است لیکن
چه کنم به سرخرویی که دلی سیاه داری. سعدی

شمشاد

نام درختی بلند و همیشه سبز است که چوب آن در نهایت محکمی است. چون درختش خوش نما باشد؛ آن را از اقسام سرو می دانند. درخت شمشاد در نواحی ساحلی شمال ایران رشد می کند و به عنوان زینت در باغها و باغچه ها کشت می شود.

شمشاد و سرو را ز تموز و خزان چه باک
کز گرم و سرد لاله و گل را رسد زیان.خاقانی

من بنده بالای تو شمشادتنم
فرهاد تو شیرین دهن خوش سخنم.سعدی

صندل

درختچه ای است با برگ های نوک تیز، گل های سفید خوشه ای کوچک، و ریشه های تارمانند.صندل، درخت کوچک بومی هندی است که از قطعات ضخیم چوب آن وسایل چوبی می سازند. بهترین نوع آن سرخ است که از آن آلات شطرنج و نرد درست می کنند:

چوبش همه از صندل و از عود قماری

سنگش همه از گوهر و یاقوت ثمین است. منوچهری

چوب خوش بوی این درخت برای ساختن اشیای چوبی گران قیمت به کار می رود و در طب و عطرسازی کاربرد دارد. معروف ترین آنها همان صندل واقعی یا صندل سفید با چوب معطر است:

صندل آسایش روان دارد

بوی صندل نشان جان دارد. نظامی

صنوبر

درختی است از تیره مخروطیان که همیشه سبز است و جزء درختان زینتی است . برگ های متناوب و سوزنی دارد و چوب آن در صنعت خاصه منبت کاری به کار می رود.

جویش پر از صنوبر و کوهش پر از سمن
راغش پر از بنفشه و باغش پر از بهار.منوچهری

غالیه

بویی خوش است مرکب از مشک، عنبر و بان که زنان برای معطر کردن گیسو به کار می بردند و برای تقویت دماغ، قلب، تسکین صداع و لقوه نیز مفید بوده.

گر غالیه خوشبو شد در گیسوی او پیچید
ور وسمه کمان کش شد با ابروی او پیوست. حافظ

مگر تو شانه زدی زلف عنبرافشان را 

 که باد غالیه سا گشت و خاک عنبربوست. حافظ

مورد

درختی همیشه سبز و دارای برگی خوشبو و گلی سپید کوچک و خوشبو. برگهایش صاف و شفاف و سبز و معطر است و در داروها به کار رود. 

گل صدبرگ و مشک و عنبر و سیب
یاسمین سپید و مورد بزیب.رودکی

درختی است که برگ آن به غایت سبز است و به سبب سبزی آن را به زلف خوبان نسبت داده اند.

همچو زلف نیکوان مورد گیسو تاب خورد
همچو عهد دوستان سالخورده استوار.فرخی

 

مهرگیاه

گیاهی است از تیره بادنجانیان که علفی است . این گیاه دارای ریشه ضخیم و گوشت دار و غالباً دو شاخه است و شکل ظاهری ریشه شباهت به هیکل آدمی دارد ( تنه و دو پا ) و بهمین جهت افسانه های مختلف در بین ملل در مورد این گیاه از قدیم رواج یافته است. برگهایش نسبتا بزرگ و مستقیماً از ریشه جدا می شوند. گلهایش به رنگهای سفید و صورتی و قرمز و بنفش دیده شده اند. 

سبزه خط تو دیدیم و ز بستان بهشت
به طلب کاری این مهرگیاه آمده ایم.حافظ

نارون

درختی است به غایت خوش اندام و پربرگ و سایه دار. نارون، بزرگ و پرشاخ وبرگ و چتری با برگ های بیضی و دندانه دار است که در باغ ها و کنار خیابان ها کاشته می شود.

آن چنان راستی که قد تو را
به دعا شاخ نارون خواهد.کمال الدین اسماعیل

نرگس

شش گلبرگ سپید نرگس همراه با دایره زرد میانی و گاه تیرگی قعر آن، در مجموع شکل چشم را به ذهن متبادر می کند. بخش زرد رنگ میانی، حالت بیمارگونه به چشم نرگس می دهد و از این رو چشم بیمار و مست و خمار را به نرگس تشبیه کرده اند:

گشت بیمار که چون چشم تو گردد نرگس
شیوه او نشدش حاصل و بیمار بماند. حافظ

ساقه بی برگ و سبز رنگ گل را که میان تهی و نی مانند و خمیده است، به عصا و قلم تشبیه شده است. به همین جهت نرگس را سربه زیر و فروتن می خوانند:

نرگس همی رکوع کند در میان باغ

زیرا که کرد فاخته بر سر موذنی. منوچهری

 

نیلوفر

این گیاه آبزی است و در مناطق گرم و معتدل می روید. برگهایش قلبی شکل و مسطح است. این گیاه را غالباً به عنوان یک گیاه زینتی در استخرها و حوضچه ها می کارند و برگها در سطح آب شناورند. 

حوض ز نیلوفر و چمن ز گل سرخ
کوه نشابور گشت و کان بدخشان. مختاری

چو عاجز گشت زین خاک جگرتاب
چو نیلوفر سپر افکند بر آب. نظامی

وسمه

گیاهی است با برگ هایی شبیه برگ مورد که گلهایی زردرنگ دارد. این گیاه بومی شمال آفریقا و اروپای جنوبی و مرکزی و آسیای غربی من جلمه ایران است. در برگهای این گیاه ماده رنگ کننده ای وجود دارد که پس از رسیدن سیاه می شود و از آن جهت خانم ها برای آرایش و رنگ کردن ابرو استفاده می کردند:

باری که بود سرمه کت آید در چشم 

یا وسمه که او کمان ابروت کشد. کمال الدین اسماعیل

کس نتواند گرفت دامن دولت به زور 

 کوشش بی فایده است وسمه بر ابروی کور. سعدی 

یاسمن

درختچه ای از تیره زیتونیان که دارای گونه های برافراشته و یا بالارونده است. گل هایش درشت و معطر و به رنگهای سفید یا زرد و یا قرمز است. گلهایش گاهی منفرد و گاهی به صورت آرایش گرزن در انتهای شاخه قرار می گیرند. در حدود صد گونه از این گیاه شناخته شده که غالباً از گلهای گونه های معطر آن در عطرسازی استفاده می کنند.

رخش تو بر خاک چو بگشاد گام
دشت شود پر گل و پر یاسمن.مسعود سعد سلمان